Καραβάτζιο, ο Καταραμένος

Πέρσι περίμενα σχεδόν δύο ώρες μέχρι να ανοίξει η Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο για να πάω ως το παρεκκλήσι Τσεράζι και να δω
τη Μεταστροφή του Αγίου Παύλου στο Δρόμο προς τη Δαμασκό και τη Σταύρωση του Αγίου Πέτρου. Μετά, αφού πέρασα από την Πιάτσα Ναβόνα, περπάτησα μέχρι την εκκλησία Σαν Λουίτζι ντέι Φραντσέζι για να σταθώ μπροστά στα τρία μεγαλειώδη έργα με θέμα τον Ευαγγελιστή Ματθαίο: την Κλήση του Αγίου Ματθαίου, το Μαρτύριο του Αγίου Ματθαίου, και, κυρίως, τον κορυφαίο Άγιο Ματθαίο και τον Άγγελο. Λίγο παρακάτω, στην εκκλησία Σαν Αγκοστίνο, χάζευα για ώρα την Παναγία του Λορέτο. Πόνεσαν τα πόδια μου ώσπου να φτάσω, αλλά την ίδια μέρα έφτασα στο Βατικανό. Στην Πινακοθήκη, η Ταφή του Κυρίου. Θυμάμαι πως ήμουν κατάκοπη αλλά τόσο πολύ γεμάτη: σε μία ημέρα είχα δει επτά πίνακες του Μικελάντζελο Μερίζι, κατά κόσμον Καραβάτζιο.

Ο Άγιος Ματθαίος και ο Άγγελος

Είχε χρόνια να μου συμβεί, αλλά προχθές ξύπνησα από ανυπομονησία: στις 11 το πρωί θα βρισκόμουν στο Μουσείο Μποργκέζε. Πέρσι δεν υπήρχαν εισιτήρια. Φέτος τα κατάφερα. Από τις 11 το πρωί έως τη 1 το μεσημέρι θα μπορούσα να σταθώ μπροστά σε μερικά από τα πιο σπουδαία έργα του Καραβάτζιο. Ανάμεσα σε αυτά, το αγαπημένο μου.

Η συλλογή του Μουσείου Μποργκέζε περιλαμβάνει μερικούς από τους διασημότερους πίνακες του Καραβάτζιο: το Αγόρι με καλάθι φρούτων, τον Άρρωστο Βάκχο, την (ασύλληπτη) Παναγία με το φίδι,  το Δαβίδ με το κεφάλι του Γολιάθ, και, φυσικά, τον αγαπημένο μου πίνακα όλων, τον Άγιο Ιερώνυμο στο σπουδαστήριο του.

Το κρανίο: Λεπτομέρεια από τον Άγιο Ιερώνυμο στο σπουδαστήριο του. Διακρίνονται οι πινελιές.

Οι πέντε πίνακες του Καραβάτζιο βρίσκονται αντικριστά στην ίδια αίθουσα. Μέχρι να φτάσω εκεί είχα δει κάποια από τα πιο φημισμένα γλυπτά του Μπερνίνι – δε μου έφτανε. Στάθηκα στην είσοδο της αίθουσας και κοίταξα γύρω μου: Πόσο σκοτάδι, πόση ομορφιά μαζεμένη, Θεέ μου.

Δεν είναι μόνο η τέχνη του chiaroscuro που με τόση επιμέλεια τελειοποίησε ο Καραβάτζιο. Δεν είναι η σκιά και το φως, δεν είναι το βαθύ κόκκινο χρώμα που επιδεικτικά χρησιμοποιεί στα περισσότερα έργα του. Δεν είναι ο ρεαλισμός, τα βρώμικα πόδια, οι ρυτίδες, οι εκφράσεις που διαλέγει για να στολίσει τις μορφές του. Δεν είναι τα θέματα, τα ηδυπαθή αγόρια, οι θρησκευτικές σκηνές, οι νεκρές φύσεις. Είναι το πάθος του πινέλου. Η αυτοπεποίθηση των γραμμών. Το βάθος. Είναι το πάθος.

Με συνεπαίρνει κάθε έργο του ξεχωριστά, κι όλα τα έργα του μαζί. Με συνεπαίρνουν τα λίγα που γνωρίζω για τη ζωή του. Ο βίαιος και ακραίος χαρακτήρας του. Κοιμόταν με τα ρούχα, πάντα οπλισμένος με το σπαθί του, έμπλεκε σε μικροκαβγάδες, στις 24 Απριλίου του 1604 ένας σερβιτόρος ενός πανδοχείου τον κατηγόρησε ότι του πέταξε ένα πιάτο αγκινάρες ενώ τον Οκτώβρη και το Νοέμβρη του ίδιου χρόνου ο Καραβάτζιο συνελήφθη με την κατηγορία της περιύβρισης της αρχής. Παράνομη οπλοκατοχή και οπλοχρησία σε καβγάδες για γυναίκες, μεθύσια, φτώχια – κάποτε μάλιστα έφτασε στο σημείο να σπάσει με πέτρες το παράθυρο μιας γειτόνισσάς του. Κι όλα αυτά μέχρι τις 28 Μαίου 1608, τη μέρα που δολοφόνησε τον Ρανούτσιο Τομασσόνι: κάποιοι λένε ότι ο καβγάς άναψε για μια παρτίδα παλλακόρντα. Κάποιοι άλλοι ότι ο Καραβάτζιο είχε ερωτική σχέση με τη γυναίκα του Τομασσόνι, την οποία και άφησε έγκυο. Μέχρι σήμερα, κανείς δεν ξέρει για ποιον ακριβώς λόγο ο Καραβάτζιο καταδικάστηκε σε θάνατο και ετράπη σε μια στοιχειωμένη φυγή, για να καταλήξει νεκρός σε μία παραλία στη Νάπολη, λίγο πριν πάρει μια βάρκα για να επιστρέψει στη Ρώμη. Ήταν 18 Ιουλίου του 1610 – δύο μήνες πριν κλείσει τα 37 του χρόνια.

Κοιτούσα μία την Παναγία με το φίδι και μία τον Άγιο Ιερώνυμο στο σπουδαστήριο του και σκεφτόμουν, αυτό είναι η τέχνη τελικά, αυτό το συναίσθημα, η πληρότητα, το δέος, ο θαυμασμός, η συγκίνηση. Αποφάσισα ότι ποτέ ξανά δεν έχω νοιώσει έτσι για πίνακα, όπως ένοιωσα για τον Άγιο Ιερώνυμο. Ποτέ μου.

Έμεινα στην αίθουσα σχεδόν μία ώρα. Φεύγοντας από το Μουσείο, αγόρασα από το πωλητήριο το βιβλίο του Maurizio Calvezi για τον Καραβάτζιο. Μικρό σε έκταση, μόνο 60 σελίδες, με εξαιρετικής ποιότητας χαρτί και καταπληκτικές αποτυπώσεις των έργων του Καραβάτζιο. Διάβασα το ολόκληρο το βιβλίο την ίδια μέρα. Με μία μάλλον συντηρητική ματιά, ο Calvezi επιχειρεί να καταρρίψει το μύθο του Καραβάτζιο ως καταραμένου καλλιτέχνη, ερμηνεύοντας τα έργα του ως θεοσεβούμενα και αμιγώς ετεροφυλοφιλικά, και τον ίδιο ως νεοπλατωνιστή. Δε με έπεισε, αλλά τον διάβασα με ευχαρίστηση. Ιδιαίτερα στάθηκα στην ιστορία πίσω από έναν πίνακα που δεν έχω δει από κοντά. Στην Κοίμηση της Θεοτόκου (Μουσείου Λούβρου), ο Καραβάτζιο βάζει το νεκρό χέρι της Θεοτόκου σε μία προστατευτική κίνηση πάνω στην ελαφρώς φουσκωμένη κοιλιά της. Βλασφημία. Φήμες ήθελαν τον Καραβάτζιο να χρησιμοποιεί ως μοντέλο για την Παναγία μία πόρνη που βρέθηκε πνιγμένη στις όχθες του Τίβερη. Το έργο φυσικά απορρίφθηκε και δεν κόσμησε ποτέ την εκκλησία της Σάντα Μαρία ντέλλα Σκάλα, για την οποία προοριζόταν:

Διάβασα το βιβλίο με προσοχή, όπως και όλα τα άλλα βιβλία για τον Καραβάτζιο που έχω αποκτήσει τα τελευταία χρόνια. Η σειρά Art Dossier έχει σίγουρα τις καλύτερες εικόνες, τα ζωντανότερα χρώματα, τις σημαντικότερες λεπτομέρειες των έργων.

Ένα μόνο παράπονο έχω: όσο κι αν έψαξα, δε βρήκα ούτε εικόνα, ούτε και αναφορά στον Άγιο Ιερώνυμο στο σπουδαστήριο του. Για λόγους πνευματικών δικαιωμάτων, προφανώς. Αλλά ήταν κρίμα.

Υ.Γ.: Μένουν ακόμη 4 πίνακες του Καραβάτζιο στη Ρώμη που δεν έχω δει. Μετράω μήνες ως το επόμενο ταξίδι.